بخش پایانی| فرصت مواجهه عقلانی اسلام و نظام با مساله کرونا

اشاره: بیماری کرونا با درگیر کردن کشورهای مختلف جهان، تبعات بهداشتی، درمانی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی بسیاری را با خود داشته است.

تبعاتی که پرداختن به هر یک شاید برای خود بدیع و نو باشد؛ اما رسانه‌ها و بسیاری از کسبه و فعالان اجتماعی نمی‌توانند دست روی دست بگذارند تا بعداً باید چه کاری انجام دهند.

فعالان رسانه باید بدانند در مقابله با این ویروس منحوس و پیامدهایش چه وظیفه‌ای دارند؛ حتی دولتمردان راهکارهای جدیدی را باید پیش رو ببینند و در راه برطرف کردن مشکلات جدید جامعه گام بردارند.

مردمی هم که به در خانه نشستن توصیه می‌شوند مشکلاتی دارند، دید و بازدیدها، اوقات فراغت و معاشی که پا در هوا مانده است و کسی متولی چه باید کرد نیست، بلکه تنها به در خانه ماندن توصیه می‌کنند.

در بخش دوم از گفت‌وگویی که حجت‌الاسلام دکتر سید محمد حسین هاشمیان استاد حوزه و دانشگاه و دبیر شورای راهبری دفتر تبلیغات اسلامی با خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا داشته است به چنین مسائلی توجه شده است که متن کامل آن در ذیل آمده است.

با برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

راهکار مدیریت آسیب‌های فرهنگی ناشی از کرونا

بیماری کرونا علاوه بر تبعات بهداشتی، تبعات فرهنگی هم برای جامعه داشته است؛ از این تبعات فرهنگی می‌توان به تأثیر بر سبک زندگی، بویژه سبک زندگی دینی اشاره کرد؛ خیلی از مناسک جمعی مانند نماز جمعه، اعتکاف، حضور در اماکن و مشاهد مشرفه و زیارتی و حتی نمازهای جماعت تحت تأثیر قرار گرفته است.

به تعبیر معصومان، فرد مسلمان باید اوقات زندگی خود را به چهار بخش تقسیم کند؛ یک بخش معاش اقتصادی، یک بخش عبادت، با خانواده بودن و بخش دیگر برای استراحت باشد؛ که یکی از بخش‌های مهم آن عبادت است.

عبادت به این معنا نیست که در عرض سه بخش دیگر قرار گیرد؛ یعنی می‌توانیم همان کار و در خانه ماندن و حتی خواب و استراحت خود را برای خدا انجام دهیم و رنگ و بوی عبادی پیدا کند و در نامه اعمال ما در عباداتمان ثبت شود؛ اما عبادت به معنای ویژه خود یعنی عبادت فردی و جمعی است که امروز تحت تأثیر قرار گرفته است؛ بویژه عبادت‌های اجتماعی و مناسک دینی مانند نماز جمعه، اعتکاف و نمازهای جماعت که در سطح جامعه شاهد آن‌ها بودیم.

به قطع سیاستگذاران فرهنگی و طلاب و روحانیان مکلفند که درباره سبک زندگی دینی تأمل جدی داشته باشند؛ این یک پدیده گذرا نیست، با نگاه‌هایی که امروز در حوزه آینده‌پژوهی بهداشت و درمان صورت گرفته است، چه بسا در آینده خیلی از بحران‌ها در قالب حتی جنگ‌های بیولوژیک یا اقسام دیگری دوباره برای بشریت و جامعه ایجاد شود.

بنابراین ما موظف هستیم که به عنوان نهاد دین در بحث سبک دین‌داری، بویژه در سبک برگزاری مناسک دینی جمعی خود یک تغییر داشته باشیم که وقتی وارد این بحران‌ها می‌شویم بتوانیم فضا را مدیریت کنیم؛ البته این روزها ابتکارات خوبی انجام شده است.

از آن ابتکارات که در همین ایام سیزده رجب هم صورت گرفت، برگزاری هیئات در قالب فضای مجازی بود؛ هرچند توصیه کرده‌ایم که تا حد امکان مردم در مشاهد و اماکن زیارتی حاضر نشوند، اما می‌توان از این اماکن و مشاهد پوشش‌های تصویری زنده‌ای داشت.

این در خانه نشستن و حضور نداشتن در خیلی از مجامع از یک منظر فرصت است؛ آموزه‌های دینی ما توصیه می‌کند که مؤمن یا مسلمان هر از چندی باید نه تنها از جامعه بلکه از خانواده خود هم دور شود و اعتکاف کند؛ تنها با خدایش باشد؛ این قرنطینه و خانه نشینی فرصتی برای تفکر و تأمل است.

در کنار آموزه «یک ساعت تفکر از یک سال عبادت برتر است» باید در سطح فرد و خانواده، برنامه‌های جمعی را تعریف کنیم. بر پایه شعار «هر خانه یک مسجد»، نمازهای جماعت خانوادگی برگزار شود؛ این پیشنهاد عملی است و علاوه بر انجام یک عبادت، تعاملات و ارتباطات صمیمی میان اعضای خانواده شکل می‌گیرد که خود به مثابه یک فرصت به ما کمک می‌کند.

برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

کارکرد رسانه مطلوب در مواجهه با بحران کرونا

در مواجهه با بیماری کرونا، اتخاذ سیاست رسانه‌ای مطلوب یکی از بحث‌های بسیار مهم است؛ در حوزه رسانه کارکردهای مختلفی برای رسانه‌های جمعی تعریف می‌شود، از آن جمله آن کارکردها، بحث اطلاع‌رسانی، آموزش و سرگرمی است. که ما در بحران پیش رو باید در هر سه حوزه یک سیاست رسانه‌ای دقیق داشته باشیم.

نیازمند اطلاع‌رسانی به هنگام و مبتنی بر واقعیت‌ها هستیم؛ این اطلاع‌رسانی نباید مبتنی بر اغراق، بزرگ‌نمایی، بازی خوردن از سوی دشمن و رسانه‌های ماهواره‌ای معاند باشد تا سبب کرونا هراسی در جامعه نشویم که خیانت است و امکان دارد به واسطه این هراس سیستم ایمنی بدن افراد تضعیف و مرگ و میر مبتلایان به این بیماری اضافه شود.

در حوزه اطلاع‌رسانی، اتخاذ رویکرد و سیاست درست، بسیار بسیار موضوعیت دارد؛ امروز مرجعیت رسانه‌ای ما مهم است؛ الان به واسطه حضور مردم در خانه، رجوعشان به تلویزیون و رسانه ملی زیاد است؛ به طور مستمر باید اطلاع‌رسانی به هنگام را داشته، واقع‌بینانه و امید آفرین باشیم.

نکته دوم اینکه، در سیاست آموزشی، مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل شده است؛ اکنون آموزش عمومی ما در مقاطع ابتدایی و بالاتر به وسیله رسانه ملی در حال اجراست که سیاست بسیار خوبی است؛ یک سری آموزش‌های عمومی هم که در حوزه بهداشت و درمان است به صورت مرتب در این فضا اطلاع‌رسانی می‌شود تا به رعایت بهداشت فردی و جمعی که بحث مهمی است پرداخته شود.

اما فراتر از این یک سری آموزش‌ها وجود دارد که با توجه به وجود پدیده کرونا که پدیده‌ای تنها بهداشتی نیست، ابعاد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی دارد، باید یک سری آموزش‌ها در این لایه هم داده شود؛ از آن جمله آموزش‌هایی در بحث گذراندن اوقات فراغت و سرگرمی‌هایی است که افراد می‌توانند انجام دهند و از خانه‌نشینی زجر نبینند.

رسانه ملی بویژه در این ایام می‌تواند سریال‌ها و فیلم‌هایی را پخش کند که با تم امید آفرین و امید بخش، قهرمان آن داستان هم پزشک و پرستار و کادر درمانی باشند، کما اینکه هست و این سریال‌ها تولید شده است که در این فضا بتواند نسبت به ادای حقوق این قشر زحمت‌کش که جان بر کف به عنوان مدافعان سلامت در خدمت جامعه قرار دارند نقش آفرینی کند.

برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

معرفت دینی و ارتباط آن با بحران کرونا

دین دو سطح دارد؛ یک سطح، مناسک، اعمال و عبادات دینی و یک سطح، معنا و معرفت دینی است؛ این دو، در هم تنیده هستند و از هم جدایی ندارند؛ مناسک دینی که انجام می‌دهیم و عباداتی که به جا می‌آوریم، نمازی که می‌خوانیم، روزه‌ای که می‌گیریم، حجی که می‌رویم و هر عبادتی که انجام می‌دهیم، اگر ظاهر در آن عمل رعایت نشود، اشکال دارد؛ اما یک معنا و حقیقتی هم دارد.

در دین‌داری باید هر دو بعد را لحاظ کنیم؛ بعدی که کیفیت می‌بخشد و عمل را به عنوان یک عمل تراز مورد مقبول درگاه ربوبیت قرار می‌دهد، معنا است که مبتنی بر اخلاص و معرفت به آن عمل است.

برای مثال در زیارت، وقتی امام رضا (ع) درباره زیارت قبر حضرت معصومه (س) تأکید می‌کنند «مَنْ زارَها عارِفاً بِحَقِّها فَلَهُ الْجَنَّةُ» بر اینکه هر کس او را زیارت کند بهشت بر او واجب است قید می‌زنند که «اگر عارف باشد و به حق و جایگاه ایشان معرفت داشته باشد». پس در همه عبادات و مناسک دینی معنا و معرفت بسیار مهم است.

متأسفانه بخشی از دینداری امروز، تحت تأثیر دین‌داری رسانه‌ای است که سبب توجه بیشتر روز به روز به ظاهر عبادت شده است؛ در این نوع از دینداری کمتر بعد معرفت و معنا مورد تأکید قرار می‌گیرد؛ بخشی از آن به جهت ماهیت رسانه است.

به تعبیر برخی از اندیشمندان غربی مانند بردیو، رسانه‌های مدرن، «فست فود سینکینگ» یا تفکر فست فودی را ترویج می‌کنند؛ مردم خیلی به دنبال معنا نیستند؛ دنبال سرگرمی هستند تا یک چیزی بگیرند و زود رد شوند؛ این سبک از دینداری باعث می‌شود تأکید ما به ظاهر عمل بیشتر باشد.

با این رویکرد وقتی در مواجهه با پدیده کرونا، مناسک دینی در فضای اجتماعی اتفاق نمی‌افتد، برای مثال من نمی‌توانم ظاهر عمل زیارت را انجام دهم، درب حرم و ضریح را ببوسم مکدر می‌شوم؛ در حالی که این ظاهر، معنایی دارد؛ معنایش عرض ادب و ارادت به ساحت آن معصوم (ع) است؛ یکی از روش‌های اظهار این محبت، تواضع، خشوع و ارادت بوسیدن ضریح و درب حرم بوده است. حالا اگر این نیست، روش دیگری برای عرض ادب و ارادت وجود ندارد؟ شما می‌توانید این معنا را به شیوه‌ دیگری به ظاهر تبدیل کنید.

اگر معنای بوسیدن ضریح را بدانیم، می‌توانیم این معنا را در قالب‌های دیگری که آسیب بهداشتی و درمانی ندارد، بروز دهیم؛ اما وقتی آن معنا می‌رود در یک سطح از رفتار دینی منحصر می‌شود، تهدید آفرین است. این را باید به عنوان یک مسأله و رویکرد جدی در نظر داشته باشیم؛ بویژه در بحث دین‌داری روی آن تأکید ویژه کنیم.

برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

فرصت مواجهه عقلانی اسلام و نظام با مساله کرونا

دین اسلام در میان تمامی ادیان عقلانی‌ترین دین است؛ وقتی به کلام وحی رجوع می‌کنیم، بسیار تکرار شده است «لعلهم یتفکرون , لعلکم تتفکرون , افلا تتفکرون ... لعلکم تعقلون , ان کنتم تعقلون , لقوم یعقلون , افلا یعقلون»؛ بررسی کلید واژه تدبر، تفکر و تعقل راهنمای خوبی در این زمینه است.

از اساس خشیت الاهی در قرآن کریم ویژگی علما و دانشمندان معرفی و منحصر شده است؛ «إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ؛ فقط آن‌هایی از خدا می‌ترسند که اهل علم هستند». برای علم، دانش و عقلانیت در هیچ دینی به اندازه اسلام تأکید نشده است؛‌ بویژه کتب روایی شیعه در میان مذاهب اسلامی سرآمد توجه به عقلانیت است. یکی از مهمترین کتب اربعه، کتاب کتاب اصول کافی است؛ اولین فصل این کتاب «کتاب العقل» است که جمع آوری روایت‌هایی درباره عقل و نشان از جایگاه والای آن است.

وقتی کسی می‌خواهد وارد مسیحیت شود، بین علم و عقل از یک طرف و دین و ایمان از سوی دیگر، مرزبندی می‌کنند؛ می‌گویند اگر می‌خواهی به مسیحیت وارد شوی باید تعقل و علم را کنار بگذاری؛ در حالی که اسلام می‌گوید با عقلانیت و علم این دین را انتخاب کن.

بنابراین ما به عنوان مسلمانی که دین مان تأکید بسیاری بر عقل دارد، در مواجهه با پدیده‌ای مانند بیماری کرونا باید هوشیار باشیم؛ سیاست رسانه‌ای دشمن این است که اسلام و بویژه مذهب تشیع را غیر عقلانی نشان دهد؛ این یک خیانت و ظلم آشکار است.

امروز لازم است به مثابه فرصتی به مواجهه دین با کرونا نگاه کنیم؛ عقلانیت دین اسلام را از یک سو و عقلانیت نظام جمهوری اسلامی را از سوی دیگر نشان دهیم؛ اینکه جمهوری اسلامی به عنوان یک نظام مردم‌سالار دینی چقدر عقلانی با این پدیده برخورد می‌کند. این عقلانیت نظام یک میدان بسیار خوب است تا بتواند خود را نشان دهد.

برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

پیامدهای اقتصادی بحران کرونا و راهکار علاج آن

برای سیاستگذاری در مواجهه با بیماری کرونا، باید الزاماتی مانند نگاه جامع به تمام ابعاد این پدیده را لحاظ کنیم؛ این پدیده را تنها یک پدیده بهداشتی درمانی نبینیم؛ پیامدهای فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی این پدیده را هم در نظر بگیریم و به تناسب این ابعاد یک بسته سیاستی جامع تدارک کنیم.

ابعاد مختلف بحث قابل تأمل است؛ از جمله این ابعاد اقتصاد است؛ این پدیده یک ضربه اقتصادی بویژه به اقشار ضعیف و کم درآمد جامعه است؛ مکرر و مرتب رسانه‌ها بهترین روش مقابله با کرونا را خانه نشینی توصیه می‌کنند؛ از سوی دیگر عده زیادی از مردم مشاغلی روز مزدی دارند؛ برای مثال راننده است و وقتی کسی بیرون نمی‌آید درآمدی نخواهد داشت؛ یا روزانه کاری انجام می‌داده است که وقتی همه در خانه هستند کاری انجام نمی‌دهد که بتواند از آن طریق ارتزاقی برای خانواده خود داشته باشد. یا کارگران روز مزد، دستفروشان، میوه فروشان دوره‌گرد و خیلی از مشاغل دیگر باید چکار کنند؟

امروز نیازمند پیوست اقتصادی هستیم؛ دولت، خیرین و نهادهای مدنی امروز مکلف هستند از این اقشار پشتیبانی کنند؛ دولت باید پرداختی‌های سابق را جلو بیاندازد؛ اگر می‌تواند یارانه‌ها را بیشتر کند؛ از بخش‌هایی کم کنیم و به این بخش اضافه کنیم؛ درست است که تحریم هستیم و محدودیت‌های بودجه‌ای داریم، اما پشتیبانی از این قشر محروم جامعه در اولویت باشد.

خیرین در مرحله بعدی قرار دارند؛ همه چیز را نباید در فضای دولت ببینیم؛ وضعیت فعلی برای خیرین یک فرصت است؛ یکی از جاهای پرداخت صدقه همینجاست؛ این پرداخت صدقه باعث دفع بلا از فرد، خانواده و جامعه او می‌شود؛ بنابراین این یک بازی برد برد است؛ هم خود خیرین و هم جامعه ایشان، هر دو منتفع می‌شوند؛ آن بنده خدایی که فقیر است نیز منتفع می‌شود.

قربانی کردن در دفع بلا در روایات ما خیلی تأکید شده است؛ خیرینی باشند که قربانی کنند؛ این قربانی‌ها ساماندهی شود و به افرادی برسد که ممکن است ماه به ماه بگذرد و نتوانند گوشت بخرند؛ امروز این قربانی یک وظیفه و تکلیف است، در حالی که خیلی از مردم تحت پوشش نهادهایی مانند کمیته امداد و بهزیستی نیستند؛ به تعبیر قرآن حمایت از این‌ها اولویت دارد؛ این‌ها مصداق «لا یسألون الناس الهافا، این‌ها از مردم درخواستی نمی‌کنند» هستند زیرا صورت خود را با سیلی سرخ نگاه می‌دارند؛ ما هم باید سعی کنیم که دولت و خیرین را در این فضا بیشتر به میدان بکشانیم.

البته در خانواده‌ها، و همسایگی افراد باید به افراد آبروداری که می‌شناسند در این ایام رسیدگی ویژه داشته باشند؛ بدون اینکه دیگران متوجه شوند این افراد را پشتیبانی کنند؛ فرهنگ مواسات و تکافل، یعنی همدردی و خواستن چیزی که برای خودم می‌خواهم، برای برادر و خواهر دینی را گسترش دهیم.

تکافل اجتماعی یعنی زیر بال و پر همدیگر را بگیریم؛ امروز نیازمند گسترش این ارزش‌های اجتماعی هستیم که متأسفانه مقداری کم رنگ شده است. بنابراین در این پیوست اقتصادی در حوزه سیاستگذاری فرهنگی و اقتصادی باید به این ارزش‌ها و ترویج این ارزش‌ها به صورت ویژه توجه کنیم.

برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

ضرورت مواجهه بهنگام با پدیده‌های اجتماعی

یکی از الزامات مواجهه با پدیده‌های اجتماعی، مواجهه به هنگام است؛ یعنی ما اگر یک پدیده اجتماعی را در زمان مناسبی تشخیص دهیم و با آن روبرو شویم، چه بسا بتوانیم پیامدهای منفی و تهدیدات آن پدیده را مدیریت کنیم و به حداقل برسانیم.

در مواجهه با پدیده و بیماری کرونا هم باید این مسأله را جدی بگیریم؛ ما خیلی زودتر از این می‌توانستیم این پدیده را شناسایی کنیم؛ باید را عبرت بگیریم که در سایر پدیده‌های اجتماعی وقتی می‌بینیم ممکن است تهدید هزاران کیلومتر آن طرف‌تر، به ما برسد، باید با تدبیر و دور اندیشی آمادگی لازم را داشته باشیم.

یک نظام سیاستگذار دقیق باید هم مسأله را دقیق و درست تشخیص دهد و هم به هنگام و قبل از اینکه به بحران و یا فاجعه تبدیل شود، مسأله را تشخیص دهد و تدابیر لازم را بیاندیشد؛ پس یک نکته در سیاستگذاری مواجهه با پدیده‌هایی مانند کرونا، تشخیص درست و به هنگام مسأله است.

نکته دوم این است که چه در مرحله تدوین سیاست‌ها و چه در مرحله اجرای آن، باید وقتی پدیده‌ای تبعات فراگیر اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی، اقتصادی دارد، همه ظرفیت‌های جامعه را درگیر کنیم؛ این نباشد که فقط از ظرفیت‌های دولتی، رسمی، نهادها و سازمان‌ها استفاده شود و بخش زیادی از اعضای جامعه و نهادهای مدنی کنار بمانند؛ باید تمام ظرفیت‌ها، دست در دست هم بدهند.

قرآن تعبیر بسیار قشنگی دارد که «وَتَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَالتَّقوىٰ ۖ وَلا تَعاوَنوا عَلَى الإِثمِ وَالعُدوانِ» تعاون به این معناست که هم همکاری و هم هماهنگی میان بخش‌های مختلف باشد؛ اینطور نباشد که با هم موازی‌کاری کنند و روی بخش‌هایی زیاد و بر بخش‌هایی کم تمرکز شود تا خدای نکرده برخی از خدمات محروم شوند؛ این تعاون باعث می‌شود که نظام سیاستگذاری این بحران‌ها را بهترین شکل پشت سر بگذارد.

یکی از چالش‌های ما در این پدیده، تعاون است؛ بخش‌های مختلف جامعه باید دست در دست دهند؛ دولت، مجلس، قوه قضائیه، نهادها و سازمان‌های مختلف رسانه‌ای، حتی نهادها و سازمان‌های نظامی، امنیتی، بسیج، سپاه، ارتش، نهادهای دینی، حوزه‌علمیه، نهاد روحانیت، نهاد‌های تعلیم و تربیت و خانواده‌ها در کنار هم یک نقشه راه مشخصی داشته باشند و در یک چارچوب هماهنگ نقش آفرین باشند تا این بحران را به نحو مؤثری پشت سر بگذاریم./836/ج